Saveznici su tokom Drugog svetskog rata strahovali da bi se iranski šah Reza Pahlavi mogao svrstati na stranu sila Osovine, te su, kako bi otklonili tu opasnost, Sovjetski Savez i Ujedinjeno Kraljevstvo okupirali ovu zemlju. Šah je zbačen sa vlasti i poslat u egzil na Mauricijus, a novi kralj je postao njegov sin Muhamed Reza Pahlavi.
Ujedinjeno Kraljevstvo i Sjedinjene Države su tokom rata ovu teritoriju koristili kako bi doturili oružje Sovjetskom Savezu.
Međutim, nakon okončanja rata Staljin je odbio da povuče Crvenu armiju iz okupiranih delova Irana. Bio je to uvod u Iransku krizu i prolog Hladnog rata. Staljin je planirao da na ovoj teritoriji osnuje dve socijalističke republike – Autonomnu Republiku Azerbejdžan i kurdsku Republiku Mahabad.
Nakon snažnog diplomatskog pritiska Crvena armija je na kraju povučena i iranska vojska je ponovo zauzela ove dve teritorije.
Vođe Autonomne Republike Azerbejdžan prebegle su u Azerbejdžansku SSR, dok su kurdske vođe osuđene na vešala.
Upravo u taj kratkotrajni vremenski trenutak, pad Autonomne Republike Azerbejdžan, iranski književnik Mohamad Reza Bajrami smešta radnju svog romana Pokojnici iz zelenog vrta. Ovu knjigu je u srpskom prevodu sa persijskog Aleksandra Dragovića objavila izdavačka kuća Službeni glasnik, a pomoć je pružio i Kulturni centar Ambasade IR Iran u Beogradu kao deo svog projekta TOP (Translation of Persian).
Radnja romana podeljena je u dve pripovedačke linije. U jednoj pratimo radijskog voditelja i novinara Balaša koji je isprva upućen da izveštava sa granice gde je svedočio opštem raspadu sistema i povlačenju trupa. U povratku ga dočekuje atmosfera smene vlasti. Na delu je zvaničan i nezvaničan progon pripadnika prethodne vlasti među kojima je, tek sada je svestan toga, i on.
Druga pripovedna nit smeštena je petnaestak godina u bdućnost gde dečak siroče Bulut pokušava da otkrije svoje poreklo ili makar da ustvrdi šta se dogodilo sa njegovim ocem. Porodica koja ga je usvojila nije mu dovoljna. On traga za svojim korenima. Znajući da je to veoma uzaludan posao jer se politički zločini obično zakopavaju i zaboravljaju, kako bi se susreo sa ocem Bulut poseže i za drugom, metafizičkom realnošću.
Bajrami nam na izuzetno prijemčiv pripovedački način pripoveda višeslojnu priču o (geo)politici, etničkim i verskim sukobima, nacionalnoj netrpeljivosti, ali i intimnu povest o porodici, odnosima između roditelja i dece, otuđenju, sukobima i mirenjima, svađama, oproštaju i potrazi za domom.
Voleo bih da kažem da je roman Pokojnici iz zelenog vrta egzotični izlet u drugu kulturu, sentimentalni vremeplovni put u neko prošlo doba i uzbudljivi susret Zapada sa Istokom. Ova knjige jeste sve to, ali ne u smislu turističkog vodiča ili laganog putopisa. Autor nas vodi u najmračniji deo nacionalne istorije kako bismo u njemu, u krahu jednog sveta, potražili svetlost čovečnosti, iskru ljudskosti, životni žar na granici smrti.
Bajrami nas poziva da zaronimo u tamu, kako bismo pronašli svetlo.
Uprkos tematici jezik kojim je ispričan ovaj roman je pitak i lagan za čitanje. Što je i očekivano od autora koga je Udruženje pisaca za decu i omladinu Irana proglasilo najboljim piscem u proteklih daveset godina. Kao književnik koji ima iskustva u obraćanju deci, sklapa savršenu priču viđenu očima dečaka Buluta, ali, kao veteran rata sa Irakom iz 1987. godine, zna da nam prenese ratnu atmosferu kojoj svedoči drugi pripovedač, novinar Balaš.
Smeštena u politički nestabilno područje, Pokojnici iz zelenog vrta, nama na trusnom Balkanu, može delovati veoma poznato. Slike događaja, stradanja, međunacionalne mržnje, likovi političara, vojnih oficira, propagandista, psa rata… Možda bi ovo bio i dodatni razlog zbog koga bi na ovu knjigu trebalo obratiti pažnju.
Piše: Milan Aranđelović
